معرفی آنغوزه

آنغوزه از گیاهان دارویی مهم تیره چتریان با خواص فراوان است. گیاه تولید کننده آنغوزه به نام‌های فارسی خوراکما، آنگوزاکما و کورن کما، بوته ای بزرگ، علفی و چند ساله است که ارتفاع آن گاهی به 2/5 متر می‌رسد. ساقه آن نسبتاً محکم و ضخیم با سطحی خشن است.

برگ‌های قاعده بزرگ و ضخیم هستند؛ به طوری که طول آن‌ها تا 60 سانتی متر می‌ رسد. این برگ‌ها تقسیمات زیادی دارند به طوری که به قطعاتی (لوب دار) دندانه دار تبدیل می‌شوند. گل‌های این گیاه زردرنگ هستند و به صورت گل آذین چتری در انتهای ساقه قرار می‌ گیرند.

میوه ها دوفندقه ای، بیضی شکل و تقریباً مسطح می‌ باشند که روی هر کدام پنج خط وجود دارد و کناره ها بال مانند هستند. رنگ میوه‌ها قهوه ای تیره است. از ریشه یا قاعده ساقه این گیاه بر اثر تیغ زدن ماده ای به نام اولئوگم رزین به دست می‌آید که به آنغوزه مشهور است.

آنغوزه ابتدا شیری رنگ است و مزه ای تند و تلخ و نیز بوی بد و متعفنی دارد که تهوع آور است؛ به همین دلیل از قدیم به نام مدفوع شیطان معروف شده است. این گیاه در ایران (استان خراسان، بلوچستان، کرمان و نواحی جنوبی) وجود دارد.

خواص انغوزه

رزین آنغوزه به عنوان خلط آور، ضدنفخ، ضد اسپاسم روده ای و به صورت شیاف برای بهبود قولنج و همچنین سوسپانسیون آن برای فراری دادن سگ، گربه و دیگر حیوانات وحشی مورد توجه بوده است. مصرف آنغوزه خصوصا در میان آمریکایی‌های آفریقایی ادامه دارد.

آنغوزه برای درمان سرطان شکم، میخچه، پینه، ادرارآور، مسکن و محرک به کار می‌رفته است. در درمان‌های عامیانه برای قطع قاعدگی، آسم، تشنج، خروسک، جنون و سرطان استفاده می‌شود. با این حال، اصلی‌ترین کاربرد آن به صورت رایحه در عطریات می‌باشد.
این گیاه با طعمی قوی‌تر از پیاز یا سیر به شکل گم رزین یا محلول همچنان در دسترس است. در داروخانه ها و فروشگاه های مواد غذایی سالم و محلی نیز به عنوان نگهدارنده یا ادویه به فروش می‌رسد. گاهی به میزان کم در برخی از شکلات‌ها، نوشابه ها، چاشنی‌ها و سس‌ها به کار می‌رود.

ترکیبات مهم

آنغوزه حاوی تعدادی ترپن و مواد محلول در چربی است که هنوز به طور کامل شناسایی نشده اند. همچنین حاوی 20 درصد اسانس، 65 درصد رزین و حدود 25 درصد صمغ می‌باشد.

رزین آنغوزه به عنوان خلط آور، ضدنفخ، ضد اسپاسم روده ای و به صورت شیاف برای بهبود قولنج و همچنین سوسپانسیون آن برای فراری دادن سگ، گربه و دیگر حیوانات وحشی مورد توجه بوده است.

طریقه و میزان مصرف

• روزانه 0/3 تا 1 گرم در سه نوبت (جمعاً 0/9 تا 3 گرم در روز).
• تنتور: 2 تا 4 میلی لیتر در روز این مقدار را می‌توان در دو یا سه نوبت مصرف نمود.

عوارض جانبی

مصرف خوراکی آن در بزرگسالان سمیتی نشان نداده است، ولی در کودکان می‌تواند ایجاد مسمومیت کند. همچنین در حد مصرف درمانی تاکنون عارضه خاصی از آن گزارش نشده، ولی ممکن است در بعضی افراد و یا با مصرف زیاد آن اسهال، نفخ، سوزش هنگام ادرار، سوزش معده، سردرد، گیجی و تشنج ایجاد شود.

همچنین، صمغ آن ممکن است درماتیت های پوستی ایجاد کند. با توجه به اینکه آنغوزه دارای خاصیت قاعده آور است، مصرف زیاد آن می‌تواند موجب سقط شود؛ لذا توصیه می‌گردد در دوران بارداری و شیردهی مصرف نشود.

همچنین، کومارین های موجود در اولئوگم رزین آنغوزه ممکن است با داروهای ضد انعقاد تداخل کند. در گزارشی آمده است، مصرف 50 تا 100 میلی گرم آنغوزه در افرادی که مشکل عصبی دارند، باعث تشنج می‌شود.

موارد منع مصرف

زنان باردار، زنان شیرده و کودکان

مهم‌ترین اثرات گزارش شده

حساسیت زا، ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت‌ها، ضدعفونی کننده، ضد اسپاسم، ضد تومور، تقویت کننده قوای جنسی، ضد نفخ، محرک CNS، هضم کننده، ادرارآور، شیرافزا، خلط آور، قارچ کش، کاهش دهنده پرفشاری خون، مسهل، موتاژنیک، محرک تنفسی، مسکن، تقویت کننده معده، محرک، تقویت کننده رحم و کرم کش.

نکات قابل توجه

1. آنغوزه از گونه های دیگری به دست می‌آید که مهم‌ترین آن‌ها فرولافوئتیدا و فرولا آلیاسئا هستند.
2. وی بسیار تند آنغوزه که شبیه سیر می‌باشد، مربوط به ترکیبات گوگرددار آن است.
3. برای به دست آوردن آنغوزه گیاه از فصل بهار به بعد قسمت پایین ساقه (نزدیک به سطح زمین) و یا اصطلاحاً یقه گیاه را برش‌های عمودی یا افقی می‌دهند تا اولئوگم رزین (آنغوزه) به صورت شیرابه به بیرون تراوش کند. این ماده در مجاورت هوا سفت می‌شود که پس از سفت شدن آن را جمع آوری می‌کنند و دوباره گیاه را تیغ می‌زنند یا محل قبلی را برش دیگری می‌دهند تا دوباره اولئوگم رزین ترشح کند. این عمل چندین بار و گاهی تا دو ماه از فصل بهار صورت می‌گیرد. آنغوزه خارج شده به دو صورت اشکی (گرد و کروی با اندازه های مختلف) و توده ای و به رنگ‌های زرد تا قهوه ای تیره است که هرچه روشن‌تر باشد مرغوب‌تر و گران‌تر است. همچنین، نوع اشکی آنغوزه مرغوب‌تر و گران‌تر می‌باشد. آنغوزه مزه ای گس و تقریباً تند و سوزاننده دارد و دارای بوی نامطبوع شبیه ترکیبات گوگرددار است.
4. گرچه آنغوزه استفاده محدودی (آن هم در طب سنتی ایران) داشته، ولی یکی از اقلام مهم صادراتی فرآورده های گیاهی ایران است که خریداران آن را با روش‌های پیچیده تجزیه می‌کنند و ده ها ماده ارزشمند از قبیل اسانس، رزین و صمغ قابل مصرف در صنایع دارویی، بهداشتی، آرایشی و صنعتی از آن به دست می‌آورند. با توجه به اینکه تهیه آنغوزه پر زحمت و طولانی مدت است، قیمت نسبتاً گرانی دارد.
5. نام عمومی آنغوزه در جهان و در تجارت آزافتیداگم است که در کتب قدیمی منشأ جغرافیایی آن ایران ذکر شده و در گذشته بزرگ‌ترین تأمین کننده آن در جهان بوده است. گیاه تولید کننده آنغوزه در بعضی قسمت‌های افغانستان نیز وجود دارد؛ ولی وسعت آن در ایران از کشورهای دیگر به مراتب بیشتر است.

خواص آنغوزه به طور خلاصه

• برای کشتن کرم‌های داخل باغچه هنگام آبیاری مقداری آنغوزه را در پارچه‌ای گذاشته و داخل آب جلوی شیلنگ بگذارید.
• محرک نیروی جنسی است.
• ادرارآور و ضد سوزش ادرار است.
• برطرف کننده بلغم است.
• هضم کننده غذا است.
• درمان کننده رماتیسم و نقرس و سیاتیک است.
• برای درد کمر و مفاصل مفید است.
• درمان کننده امراض سینه از جمله آسم است.
• دم کرده انجدان رومی تمیزکننده خون کبد است.
• برای درمان تب‌ها سودمند است.
• درمان کننده بواسیر
• برای درمان ذات‌الریه، برونشیت و سرفه و سرماخوردگی به کار می‌رود.
• خوردن انجدان باعث رفع سموم جانوران سمی می‌شود.
• کاهش دهنده فشار خون (بیتوته)